Tanja Nijmeijer "Dagboek van een Guerrillera": De afgrondelijke keuzes van een fascinerend mens

Tanja Nijmeijer is zowel ‘revolutionair’ als ‘terroriste’ genoemd. Revolutionair noemde ze zichzelf; terroriste is een kwalificatie door anderen. De documentaire ‘Tanja – Dagboek van een guerrillera’, geregisseerd door Marcel Mettelsiefen, komt uit op 31 augustus in Nederland en Duitsland. We zien het leven van Tanja in vogelvlucht, ze omschrijft hoe ze bij de FARC betrokken raakte en hoe haar denken zich heeft ontwikkeld. Ook haar moeder, die jaren geen teken van leven ontving en alles uit de media moest halen, spreekt.

Tanja (1978) bracht haar jeugd door in het hoge noorden in Nederland. In 1998 bezocht ze Columbia als studente in opleiding tot lerares Engels. Ze raakte daar opgezogen in het conflict tussen de gevestigde orde en de FARC, de ‘Revolutionary Armed Forces of Colombia’, waar ze zich in 2002 bij aansloot.

FARC was een guerrillaleger op marxistisch-leninistische basis, dat vanuit de jungle oorlog voerde tegen de Colombiaanse overheid. Toen die staat onder het aanhoudende geweld begon te wankelen, mengde het Amerikaanse leger zich in het conflict. Binnen dit krachtenveld werkte Tanja zich op tot een relevante speler. Na het sneuvelen van FARC-aanvoerder Mono Jojoy in 2010, speelde ze zelfs een prominente rol in vredesonderhandelingen.

In de documentaire ontkent ze dat ze gelijkgesteld kan worden aan een terrorist. Ze zegt dat ze vocht in een oorlog, een strijd met een helder afgebakend doel, wat héél anders zou zijn dan het type aanslagen van een Al Qaida. Ze krijgt vragen over het spanningsveld tussen ‘oorlogshandelingen’ en ‘terrorisme’. Zoals ik in deze filmbeschouwing wil illustreren, wordt dit onderscheid door de aangedragen feiten gaandeweg vager, terwijl Tanja zélf, naarmate de filmplot vordert, steeds meer als rebelse vredestichter en grote verzoener wordt neergezet.

De documentaire laat in het midden of er bij Tanja's acties daadwerkelijk mensen zijn gedood. Een specifieke bomaanslag op een passagiersbus waarbij zij betrokken was, leverde geen slachtoffers op, maar bij het type aanslag dat dit was, had het evengoed wel kunnen gebeuren, stelt de documentaire. Hoe droeg dit exact bij aan de militaire doelstellingen? De film stelt dat FARC de groepen wilde treffen die zich ophielden in het hart van het bedrijfsleven, van de overheid, en richtte zich op de omgevingen waar zij vaak kwamen. Maar kun je dit omschrijven als militaire doelen? Was FARC werkelijk minder terroristisch dan andere terreurgroepen?

Tanja beschrijft in haar dagboeken dat ze de gebreken van de beweging heel scherp zag – corruptie, seksisme, vriendjespolitiek, drugsgeld. Ook noemt ze dat het uiteindelijke doel, het stichten van een nieuw soort samenleving, gebaseerd op gelijkheid, camaraderie en gemeenschappelijkheid, gaandeweg verdween achter de horizon. Toch blijft ze de beweging trouw, ook nadat Colombiaanse media in 2007 delen van haar kritische dagboek in vertaling publiceren.

“Hoe ga je hiermee om?” vraagt de interviewer, enkele jaren nadat deze fragmenten uit haar dagboek tegen haar wil zijn gepubliceerd. “Ben je nostalgisch als je aan je familie denkt?” “Het was een groot offer.” zegt Tanja terwijl ze met heldere ogen fel en zelfbewust in de camera kijkt, legerpet op en automatisch wapen glimmend tegen haar schouder. “Maar als ik had gekozen om met mijn familie te zijn, dan had ik hier niet kunnen zijn. Het is het één of het ander. Dit is de route die ik heb gekozen. Ik ben ervan overtuigd dat dit offer moet worden gebracht.” “De guerrilla is je familie?” vraagt de interviewer. “Ja, uiteraard.” antwoordt Tanja glimlachend. “De guerrilla is zelfs zoveel meer dan dat. Ik heb de wereld het volgende te zeggen: ík ben een guerrillastrijder voor de Revolutionary Armed Forces of Columbia, en een guerrilla zal ik blijven totdat we winnen óf totdat ik sterf.”

Duidelijk is waarom de FARC Tanja niet executeerde nadat haar kritische dagboekfragmenten in handen van de vijand vielen. Ze is enorm mediageniek. Haar ogen stralen, ze spreekt met een ontwapenende charme terwijl ze tegelijk strijdlustig overkomt. Energie, fanatisme en dadendrang schitteren in haar aura. De documentaire leunt hier zwaar op, en lijkt in die methodiek Tanja’s kant te kiezen. Met haar steeds terugkerende: “You know…?”. Stelselmatig wordt daarmee tegen de kijker gezegd: “Jij kent deze situatie – jij begrijpt waarover ik spreek.”

De docu neemt het zo uiteindelijk op voor Tanja. Is dat terecht? Ik heb de docu lang moeten laten bezinken.

Ik kan niet ontkennen dat ik geïntrigeerd ben door de ‘afgrondelijke’ keuze die zij maakt. Ze heeft zich in staat getoond om al haar burgerlijke zekerheden los te laten en zonder terughoudendheid voor haar idealen te gaan. In mijn boek Wees Afgrondelijk (2022) beschrijf ik het soort innerlijke transformatie dat hiervoor nodig is: een sprong in het ongewisse verbonden aan bereidheid om schepen achter je te verbranden. Op het macroniveau van geopolitiek en ideologie, komt de geboorte van ieder wereldbeeld voort uit precies zo een sprong.

Haar marxistisch-leninistische guerrillaoorlog is voor deze jongedame, die letterlijk de hele toekomst voor zich heeft, belangrijker dan haar familie, die jarenlang niets van haar vernam. Tanja kan sterven door bommen die een Amerikaans vliegtuig vanaf grote hoogte op het oerwoud werpt, of als gevolg van één van de vele gevaren in de jungle. Dit hoort bij het lot dat zij heeft gekozen, bij het pad waarop zij zich uit vrije wil begeeft. Op de beelden lijkt ze het volledig te aanvaarden, resoluut en desnoods tot in de dood.

Zij lijkt hiermee bewust te kiezen voor een verwerping van het burgerlijke bestaan dat opdoemde in de jaren negentig. Toen de Berlijnse Muur viel en de Sovjet-Unie zichzelf ophief, maakte de monomane angst voor het communisme en een atoomoorlog, plaats voor een bredere waaier aan onbehaaglijke toekomstprognoses. Op dat moment had de democratie de hegemonie, maar dit was meer omdat er op dat moment geen serieuze uitdagingen waren, geen alternatieven die zichzelf serieus namen. De hoogste deugd van de democratie was dat het op dat moment ‘wel makkelijk was’, comfort bood.

Maar zoals Nietzsche al wist is het burgerlijk-kapitalistische bestaan ‘te saai’ en ‘te plat’ voor een werkelijk heroïsche ziel. Het doet geen recht aan de menselijke hang naar intense passies, gevaarlijke avonturen en de strijd voor absolute rechtvaardigheid. Tanja Nijmeijer maakte de keuze om haar leven in dienst te stellen van een revolutionaire missie, en om haar individuele identiteit ondergeschikt te stellen aan een collectieve oorlogsinspanning.

Als je in Columbia zou opgroeien, is zo’n keuze begrijpelijk. Want stel nu dat je in zo’n land zou zijn geboren. De regering is corrupt en bekommert zich niet om de mensen die in armoede zijn geboren. Elke politicus die zich niet laat omkopen, niet mee huichelt, wordt vernietigd met lastercampagnes in de massamedia.

In deze situatie probeer je omhoog te klimmen door hard te werken, maar criminelen en corrupte ambtenaren maken je het werk onmogelijk. De inflatie maakt het nóg moeilijker om een volwaardig bestaan op te bouwen, en alle regels dienen om de mensen die al geld en macht hebben, te versterken in hun positie. Welke tastbare optie heb je nu, behalve om te proberen met geweld – via revolutie – een doorbraak te forceren? Het laatste sprankje hoop ligt in de gewapende opstand.

Maar Tanja zelf kwam uit een rijk land met een familie die van haar hield: ze bemoeide zich met een conflict waarmee ze, welbeschouwd, niets te maken had. Elke revolutie begint met goede intenties, maar eindigt met nieuwe elites die de oude vervangen. Zelfs in de zogenaamd egalitaire communes van de jaren zestig en zeventig – waarin zelfs sekspartners werden gedeeld – zag je dat de mannelijke leidersfiguren meer toegang hadden tot de vrouwen. Elk nivelleren vergt een distributiemechanisme, en dus autoriteit, en dus ongelijkheid in macht. En zelfs als bezit gelijk wordt verdeeld, dan blijft de jaloezie, die zich nu verplaatst naar persoonlijke eigenschappen als schoonheid, intelligentie of eventueel muzikaal talent.

Elke vorm van georganiseerd geweld vergt hiërarchie, en deze hiërarchieën blijven bestaan nadat de oorspronkelijke doelen van het geweld zijn behaald of zijn weggevallen. Om de moed erin te houden en de sfeer van solidariteit te waarborgen, moeten dissidente stemmen worden onderdrukt. Degenen die hebben gevochten en hebben geleden in de strijd, menen vervolgens dat zij méér dan de anderen, recht hebben op de vruchten van de overwinning. Elke revolutionaire orde neemt vanzelf de vorm aan van de oude orde die werd bestreden.

Niet zonder reden doen Tanja’s omschrijvingen van de interne corruptie binnen FARC, denken aan Animal Farm. In dat verhaal waren de boeren die werden verdreven en de varkens die hun machtspositie overnamen, op het einde niet (meer) onderscheidbaar.

Toch gaat Tanja uiteindelijk niet tot het gaatje. Hoewel ze halverwege de film zegt dat ze óf zal zegevieren als revolutionair, óf strijdend ten onder zal gaan, loopt het anders. Ze begint te zien dat de balans is omgeslagen. De Colombiaanse overheid is sterker geworden, wordt gesteund door de VS, en FARC’s aanslagen en verdienmodel – ontvoeringen en drugsgeld – hebben de populaire opinie tegen hen gekeerd. Hoewel FARC niet totaal kan worden vernietigd – het blijft lastig om een guerrillaleger in een jungle uit te roeien – is de strijd voor hen ook niet meer te winnen. Tanja besluit dat er een compromis moet worden getroffen en er vrede moet worden gesticht.

Haar afgrondelijkheid blijkt uiteindelijk betrekkelijk. De geharde oerwoudstrijder tovert zich om tot verzoeningsmevrouw, krijgt een internationaal platform, en alles lijkt ten goede te keren. De omslag lijkt haar geen enkele moeite te kosten, mediageniek als ze is, blakend van strijdbaarheid en charme. Was het opgeven van haar idealen een bittere pil? Uiteindelijk wint de status quo.

Als kijker blijf je met gemengde gevoelens achter. Tanja Nijmeijer is een fascinerend mens, een mooie vrouw, vurig en welbespraakt. Temperamentvol. Alles wat voor haar pleit weet ze sympathiek te brengen en alles wat tegen haar pleit, lijkt ze effectief te bagatelliseren. De kijker voelt zich geneigd haar veel te vergeven. Maar hoe terecht is dat? FARC heeft tenslotte onschuldige mensen gedood.

Wellicht biedt de documentaire niet alleen een portret van het verleden maar tevens lessen voor de toekomst. Zullen er in Europa ook spoedig weer revoluties starten? Met de huidige gang van zaken is het niet uit te sluiten…